De kunst van het liegen tegen jezelf
Over fouten en de moeite die we niet doen, om ze af te leren…
‘Met alle moeite waarmee wij sommige van onze fouten verbergen, konden wij ze ook gemakkelijk afleren.’
M. Antonioni
Cognitieve dissonantie is een spanning die ontstaat bij het besef dat wat we doen niet overeenstemt met wat we denken. We volgen onze eigen mening dus niet. We ontkennen onze eigen waarden en overtuigingen. En soms doen we dan dingen waarvan we weten dat ze niet goed zijn. Volgens de Amerikaanse psycholoog Leon Festinger ontstaat dan een heel onaangename toestand binnen onszelf. Want we verkeren in een toestand van innerlijke verscheurdheid.
Festinger werd ook beroemd door zijn theorie van sociale vergelijking. Die theorie zegt dat vele mensen zichzelf voornamelijk beoordelen door zichzelf met anderen te vergelijken. In de opleiding denktechnieken zouden we dat een extern referentiekader noemen.
Cognitieve dissonantie is een gevoel van inconsistentie tussen wat je doet en wat je denkt. Dit veroorzaakt een onaangename innerlijke toestand. Er zijn mensen die dan zullen proberen hun ervaringen opnieuw te interpreteren. Sommige mensen voelen dan een sterke neiging om deze dissonanties te verkleinen door hun opvattingen ofwel hun gedrag aan te passen. Met andere woorden, ze liegen dan tegen zichzelf en tegen de anderen. En dat is nefast. Want de andere mensen hebben dat wel door en zullen meewarig met het hoofd schudden. Je komt niet meer authentiek over.
Een klassiek voorbeeld: een uil zit roerloos en heeft een muis in de gaten. Plots vliegt hij op, recht op de muis af. Maar toch was deze hem te snel af. “Ach,” zegt de uil, “Het loonde niet eens de moeite. Dit dier was te mager, vel over been.” De uil wou iets bereiken maar mislukte daarin. Hij geraakte in een toestand van cognitieve dissonantie en zocht uitvluchten om zichzelf goed te praten en goed te voelen.
Waarom zouden we het zo moeilijk hebben om onze vergissingen gewoon toe te geven? Waarom verdedigen we zelfs acties, ook al weten we dat we er naast zitten. Of dat een kleine aangepaste actie anderen veel plezier zou doen. We vragen geen vergiffenis, we stellen ons gedrag niet bij maar we beginnen met een proces van zelfrechtvaardiging. Dat moet ons helpen om een stevig zelfbeeld te behouden.
Waarom is het voor de meeste mensen zo moeilijk om een fout toe te geven of te bekennen dat ze zich vergist hebben? Waarom blijven ze soms tegen alle evidentie in vasthouden aan hun opvattingen en hun manier van doen?
Zelfrechtvaardiging stelt ons in staat om spanning op te heffen en onze innerlijke rust te hervinden.
Zonder zelfrechtvaardiging zouden we gebukt gaan onder schaamte of spijt. Maar ook de nadelen zijn duidelijk. We worden blind voor onze fouten en zullen dus niets meer bijleren. Topmensen vertonen soms grote hebzucht, dictators onderdrukken soms hun bevolking. Wetenschappers blijven vasthouden aan achterhaalde theorieën. Waarom blijven sommige mensen evidente blunders herhalen? Juist, cognitieve dissonantie.
En de zelfrechtvaardiging garandeert hun nachtrust. Mensen beginnen zich soms te wentelen in de slachtofferrol.
Geen fouten maken is geen optie. Iedereen maakt wel eens fouten. Maar fouten durven toegeven en ervan leren is de kunst.
Dan hoeven we ons niet meer te vergelijken met andere mensen. Dan krijgen we vanzelf een authentiek en sterk zelfbeeld. En dan kunnen we de denktechniek van het externe referentiekader ook achter ons laten.
